Τα Μνημεία του Χώρου
Παλάτι Ιουστινιάνι στο Κάστρο Χίου
Στην κατάληξη των ελιγμών της καμαροσκέπαστης στοάς της εισόδου (Porta Maggiore) του Κάστρου Χίου υψώνεται το κτίριο που είναι γνωστό ως "Παλάτι Ιουστινιάνι" και σήμερα αναστηλωμένο χρησιμοποιείται από την Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ως χώρος περιοδικών εκθέσεων αρχαιοτήτων. Το "Παλατάκι" αναστηλώθηκε την περίοδο 1981-1985 και λειτουργεί από το 1988 - οπότε εγκαινιάστηκε η πρώτη έκθεση - ως χώρος περιοδικών εκθέσεων με έργα τέχνης και αρχαιολογικό υλικό από διάφορα μνημεία, εκκλησιαστικά και κοσμικά, της Χίου. Είναι διώροφο κτίριο με υπερυψωμένο ισόγειο και ανοιχτή κιονοστήριχτη στοά στην ανατολική πλευρά, κτισμένο εξ ολοκλήρου από λαξευτό λίθο Θυμιανών σε αποχρώσεις της κίτρινης και της κόκκινης ώχρας. Χρονολογείται στο 15ο ή 16ο αιώνα και έχει διατυπωθεί η υπόθεση ότι ήταν το κτίριο της καγκελαρίας στα χρόνια της Γενουατοκρατίας.
Στην κατάληξη των ελιγμών της καμαροσκέπαστης στοάς της εισόδου (Porta Maggiore) του Κάστρου Χίου υψώνεται το κτίριο που είναι γνωστό ως "Παλάτι Ιουστινιάνι" και σήμερα αναστηλωμένο χρησιμοποιείται από την Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ως χώρος περιοδικών εκθέσεων αρχαιοτήτων. Το "Παλατάκι" αναστηλώθηκε την περίοδο 1981-1985 και λειτουργεί από το 1988 - οπότε εγκαινιάστηκε η πρώτη έκθεση - ως χώρος περιοδικών εκθέσεων με έργα τέχνης και αρχαιολογικό υλικό από διάφορα μνημεία, εκκλησιαστικά και κοσμικά, της Χίου. Είναι διώροφο κτίριο με υπερυψωμένο ισόγειο και ανοιχτή κιονοστήριχτη στοά στην ανατολική πλευρά, κτισμένο εξ ολοκλήρου από λαξευτό λίθο Θυμιανών σε αποχρώσεις της κίτρινης και της κόκκινης ώχρας. Χρονολογείται στο 15ο ή 16ο αιώνα και έχει διατυπωθεί η υπόθεση ότι ήταν το κτίριο της καγκελαρίας στα χρόνια της Γενουατοκρατίας.
Η Σκοτεινή Φυλακή στο Κάστρο Χίου
Σε επαφή με τη δυτική πλευρά του "Παλατιού Ιουστινιάνι" και σε επικοινωνία με τις οχυρώσεις γύρω από την Porta Maggiore βρίσκεται το ισόγειο του πύργου που είναι γνωστό ως "Σκοτεινή Φυλακή" και οφείλει την κατασκευή του επίσης σε πρωτοβουλία των Γενουατών. Είναι τετράγωνη σχεδόν αίθουσα (10Χ8,50μ.) που καλύπτεται με τέσσερα σταυροθόλια και στο μέσον στέκει ογκώδης πεσσός. Στο κλειδί των δύο ανατολικών σταυροθολίων υπάρχουν οπαία (κυκλικό και τετράγωνο, αντίστοιχα) με τα οποία επιτυγχάνεται μερικώς ο φωτισμός και αερισμός του χώρου. Αρχικά πρέπει να διέθετε τουλάχιστον δύο ορόφους, από τους οποίους δεν σώθηκε κανένα ίχνος, και σε όλες τις πλευρές του κτηρίου υπήρχαν μεγάλα και ψηλά παράθυρα, τα οποία φράχθηκαν όταν έγιναν τροποποιήσεις στις οχυρώσεις -άγνωστο ποια ακριβώς εποχή-, αλλά πάντως αποτελούν μια επαρκή από μόνα τους μαρτυρία ότι ο χώρος κάθε άλλο παρά σκοτεινός ήταν όταν κατασκευάσθηκε και ότι σίγουρα δεν ήταν φυλακή.
Στα χρόνια της τουρκικής κυριαρχίας χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή και συνδέθηκε με ένα από τα τραγικά γεγονότα της επανάστασης του 1822 και της σφαγής που επακολούθησε. Στη «σκοτεινή φυλακή» κρατήθηκαν σαν όμηροι για 40 –κατ’ άλλους 41- μέρες 70 περίπου άρχοντες της Χίου μαζί με το Μητροπολίτη Πλάτωνα πριν απαγχονιστούν στις 23 Απριλίου του 1822. Στο γεγονός αυτό αναφέρεται και η μαρμάρινη επιγραφή που προαναφέρθηκε. Οι συνθήκες κράτησης τους εκεί ήταν άθλιες. Ο χώρος αυτός ήταν σκοτεινός, βρόμικος και αποπνικτικός αφού, λόγω της έλλειψης παραθύρων, δεν αεριζόταν και οι όμηροι ανέπνεαν ακάθαρτο αέρα. Οι στερήσεις, η πείνα, η δίψα και η αδυναμία ανάπαυσης λόγω του συνωστισμού τους εξαντλούσε. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο αριθμός των κρατουμένων κάποτε έφτασε τους 105 σύμφωνα με τη μαρτυρία του ομήρου και αυτόπτη Ανδρέα Μάμουκα.
Σε επαφή με τη δυτική πλευρά του "Παλατιού Ιουστινιάνι" και σε επικοινωνία με τις οχυρώσεις γύρω από την Porta Maggiore βρίσκεται το ισόγειο του πύργου που είναι γνωστό ως "Σκοτεινή Φυλακή" και οφείλει την κατασκευή του επίσης σε πρωτοβουλία των Γενουατών. Είναι τετράγωνη σχεδόν αίθουσα (10Χ8,50μ.) που καλύπτεται με τέσσερα σταυροθόλια και στο μέσον στέκει ογκώδης πεσσός. Στο κλειδί των δύο ανατολικών σταυροθολίων υπάρχουν οπαία (κυκλικό και τετράγωνο, αντίστοιχα) με τα οποία επιτυγχάνεται μερικώς ο φωτισμός και αερισμός του χώρου. Αρχικά πρέπει να διέθετε τουλάχιστον δύο ορόφους, από τους οποίους δεν σώθηκε κανένα ίχνος, και σε όλες τις πλευρές του κτηρίου υπήρχαν μεγάλα και ψηλά παράθυρα, τα οποία φράχθηκαν όταν έγιναν τροποποιήσεις στις οχυρώσεις -άγνωστο ποια ακριβώς εποχή-, αλλά πάντως αποτελούν μια επαρκή από μόνα τους μαρτυρία ότι ο χώρος κάθε άλλο παρά σκοτεινός ήταν όταν κατασκευάσθηκε και ότι σίγουρα δεν ήταν φυλακή.
Στα χρόνια της τουρκικής κυριαρχίας χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή και συνδέθηκε με ένα από τα τραγικά γεγονότα της επανάστασης του 1822 και της σφαγής που επακολούθησε. Στη «σκοτεινή φυλακή» κρατήθηκαν σαν όμηροι για 40 –κατ’ άλλους 41- μέρες 70 περίπου άρχοντες της Χίου μαζί με το Μητροπολίτη Πλάτωνα πριν απαγχονιστούν στις 23 Απριλίου του 1822. Στο γεγονός αυτό αναφέρεται και η μαρμάρινη επιγραφή που προαναφέρθηκε. Οι συνθήκες κράτησης τους εκεί ήταν άθλιες. Ο χώρος αυτός ήταν σκοτεινός, βρόμικος και αποπνικτικός αφού, λόγω της έλλειψης παραθύρων, δεν αεριζόταν και οι όμηροι ανέπνεαν ακάθαρτο αέρα. Οι στερήσεις, η πείνα, η δίψα και η αδυναμία ανάπαυσης λόγω του συνωστισμού τους εξαντλούσε. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο αριθμός των κρατουμένων κάποτε έφτασε τους 105 σύμφωνα με τη μαρτυρία του ομήρου και αυτόπτη Ανδρέα Μάμουκα.
Οθωμανικό λουτρό στο Κάστρο Χίου
Το λουτρό βρίσκεται στο σημείο συμβολής του επιθαλάσσιου τείχους του Κάστρου με τα χερσαία τείχη. Χρονολογείται στο 18ο αιώνα που ήταν αιώνας μεγάλης ακμής για τη Χίο. Ήταν δημόσιο κτίριο που λειτουργούσε σε διαφορετικές ώρες της ημέρας για την εξυπηρέτηση των μουσουλμάνων ανδρών και γυναικών κατοίκων του Κάστρου. Αποτελεί τμήμα ενός ευαγούς ιδρύματος που περιελάμβανε -εκτός από το λουτρό- και ένα τζαμί με το νεκροταφείο του. Είναι το μεγαλύτερο χαμάμ του Κάστρου και διακρίνεται για την χαρακτηριστική του ογκοπλασία.
Το κτίριο καλύπτει επιφάνεια 365 τ.μ. και αποτελείται από δέκα αίθουσες. Οι χώροι που διαθέτει είναι οι τυπικοί για τα κτίρια του είδους του: πρώτο το αποδυτήριο ή ψυχρός χώρος, όπου ανοιγόταν η είσοδος. Αυτός επικοινωνούσε με τον χλιαρό χώρο που θερμαινόταν μέτρια (περί τους 35ο C) για να συνηθίζει το σώμα στη ζέστη. Στη συνέχεια, ακολουθούσε ένας μεγάλος θερμός χώρος, όπου οι θερμοκρασίες ήταν πλέον υψηλές (στους 45ο C). Δύο μικρότεροι θερμοί χρησίμευαν για δευτερεύουσες υπηρεσίες, όπως για καλλωπισμό, για αποτρίχωση ή περιποίηση του δέρματος κ.ά. Στο μέσον του μεγάλου θερμού χώρου, κάτω από τον επιβλητικό τρούλο, διαμ. 7.90 μ., δέσποζε ο μαρμάρινος πάγκος του μασάζ. Δεξαμενές νερού και ο χώρος με το καζάνι ήταν χώροι απαραίτητοι για τη λειτουργία του λουτρού. Σε επικοινωνία με το αποδυτήριο, μετά την είσοδο, ήταν το δωμάτιο του λουτράρη, ενώ σε επικοινωνία με τον χλιαρό χώρο που είναι ένας επιμήκης διάδρομος, βρίσκονταν τα αποχωρητήρια. Όλοι οι χώροι καλύπτονται από εντυπωσιακούς θόλους, όλων των τύπων: ημισφαιρικούς, μοναστηριακούς, παραβολοειδείς. Κωδωνόσχημα υάλινα διαφράγματα καλύπτουν εξωτερικά τις διαφόρων σχημάτων (ρόμβων, οκταγώνων, αστεριών κ.λπ.) φωτιστικές οπές που ανοίγονται στις ράχες των θόλων. Η θέρμανση των αιθουσών επιτυγχανόταν με την κυκλοφορία του ατμού και του θερμού αέρα κάτω από τα δάπεδα, τα οποία υποβαστάζονταν από πυκνό σύστημα λιθόκτιστων πεσσίσκων.
Το αρχαιολογικό και αναστηλωτικό έργο της αποκατάστασης του χαμάμ αποκάλυψε όλα τα λειτουργικά και δομικά γνωρίσματα του κτιρίου πλουτίζοντας τις γνώσεις μας για τα οθωμανικά λουτρά. Ποικίλα κινητά ευρήματα που προήλθαν από τις έρευνες στο εσωτερικό και είναι φορείς άλλων ιδεολογιών και καθημερινών πρακτικών από τις σημερινές, άνοιξαν παράθυρο σε ένα άλλο κόσμο, αυτόν της καθημερινής ζωής στη Χίο των χρόνων της Τουρκοκρατίας.
Το λουτρό βρίσκεται στο σημείο συμβολής του επιθαλάσσιου τείχους του Κάστρου με τα χερσαία τείχη. Χρονολογείται στο 18ο αιώνα που ήταν αιώνας μεγάλης ακμής για τη Χίο. Ήταν δημόσιο κτίριο που λειτουργούσε σε διαφορετικές ώρες της ημέρας για την εξυπηρέτηση των μουσουλμάνων ανδρών και γυναικών κατοίκων του Κάστρου. Αποτελεί τμήμα ενός ευαγούς ιδρύματος που περιελάμβανε -εκτός από το λουτρό- και ένα τζαμί με το νεκροταφείο του. Είναι το μεγαλύτερο χαμάμ του Κάστρου και διακρίνεται για την χαρακτηριστική του ογκοπλασία.
Το κτίριο καλύπτει επιφάνεια 365 τ.μ. και αποτελείται από δέκα αίθουσες. Οι χώροι που διαθέτει είναι οι τυπικοί για τα κτίρια του είδους του: πρώτο το αποδυτήριο ή ψυχρός χώρος, όπου ανοιγόταν η είσοδος. Αυτός επικοινωνούσε με τον χλιαρό χώρο που θερμαινόταν μέτρια (περί τους 35ο C) για να συνηθίζει το σώμα στη ζέστη. Στη συνέχεια, ακολουθούσε ένας μεγάλος θερμός χώρος, όπου οι θερμοκρασίες ήταν πλέον υψηλές (στους 45ο C). Δύο μικρότεροι θερμοί χρησίμευαν για δευτερεύουσες υπηρεσίες, όπως για καλλωπισμό, για αποτρίχωση ή περιποίηση του δέρματος κ.ά. Στο μέσον του μεγάλου θερμού χώρου, κάτω από τον επιβλητικό τρούλο, διαμ. 7.90 μ., δέσποζε ο μαρμάρινος πάγκος του μασάζ. Δεξαμενές νερού και ο χώρος με το καζάνι ήταν χώροι απαραίτητοι για τη λειτουργία του λουτρού. Σε επικοινωνία με το αποδυτήριο, μετά την είσοδο, ήταν το δωμάτιο του λουτράρη, ενώ σε επικοινωνία με τον χλιαρό χώρο που είναι ένας επιμήκης διάδρομος, βρίσκονταν τα αποχωρητήρια. Όλοι οι χώροι καλύπτονται από εντυπωσιακούς θόλους, όλων των τύπων: ημισφαιρικούς, μοναστηριακούς, παραβολοειδείς. Κωδωνόσχημα υάλινα διαφράγματα καλύπτουν εξωτερικά τις διαφόρων σχημάτων (ρόμβων, οκταγώνων, αστεριών κ.λπ.) φωτιστικές οπές που ανοίγονται στις ράχες των θόλων. Η θέρμανση των αιθουσών επιτυγχανόταν με την κυκλοφορία του ατμού και του θερμού αέρα κάτω από τα δάπεδα, τα οποία υποβαστάζονταν από πυκνό σύστημα λιθόκτιστων πεσσίσκων.
Το αρχαιολογικό και αναστηλωτικό έργο της αποκατάστασης του χαμάμ αποκάλυψε όλα τα λειτουργικά και δομικά γνωρίσματα του κτιρίου πλουτίζοντας τις γνώσεις μας για τα οθωμανικά λουτρά. Ποικίλα κινητά ευρήματα που προήλθαν από τις έρευνες στο εσωτερικό και είναι φορείς άλλων ιδεολογιών και καθημερινών πρακτικών από τις σημερινές, άνοιξαν παράθυρο σε ένα άλλο κόσμο, αυτόν της καθημερινής ζωής στη Χίο των χρόνων της Τουρκοκρατίας.
Οι Πύλες του Κάστρου
Ι. Porta Maggiore, η κεντρική Πύλη
Η Porta Maggiore βρίσκεται στο νότιο μέρος του Κάστρου της Χίου πάνω από την τάφρο και την υπεράσπιζε ο επιβλητικός Νότιος Προμαχώνας, ο οποίος βρίσκεται μέχρι και σήμερα στα δεξιά της προς το τελωνείο και το λιμάνι. Η έξοδος από τη θύρα αυτήν οδηγούσε στην άλλοτε πλατεία του Φόρου, τη σημερινή πλατεία Βουνακίου. Η είσοδος στην Πύλη γινόταν μέσω κινητής ξύλινης γέφυρας και ακολούθως πέτρινου τοξωτού γεφυριού το οποίο σώζεται και έχει αναδειχθεί πρόσφατα. Όσον αφορά την ξύλινη γέφυρα, μαρτυρία του περιηγητή Ad. Testevuide στα τέλη του 19ου αιώνα αναφέρει ότι η πανάρχαια κρεμαστή γέφυρα βρισκόταν ακόμη σε χρήση. Όπως όλες οι πύλες του Κάστρου, έτσι και η Porta Maggiore έκλεινε τις θύρες της στις δύο τα μεσάνυχτα και τις ξανά άνοιγε με την ανατολή του ήλιου. Αρμόδιος γι’ αυτό ήταν ο θυροφύλακας ο όποιος κρατούσε το ένα από τα δύο κλειδιά (το άλλο κλειδί το κρατούσε ο διοικητής του Κάστρου).
Στην ημικυκλική είσοδό της διατηρούνται παραμελημένα (αν και κατά τη δεκαετία του 90′ υπόκειντο σε περιοδική συντήρηση) τα ξύλινα θυρόφυλλα, επενδυμένα με σίδερο, τα οποία όμως είναι άγνωστο από πότε χρονολογούνται. Δυστυχώς, ακόμη και σε αυτά έγραψαν με μπογιά κάποιοι ανάγωγοι και απολίτιστοι.
Ο επισκέπτης λοιπόν, αφού περάσει το τοξωτό πέτρινο γεφύρι με την άλλοτε ξύλινη κρεμμαστή γέφυρα, εισέρχεται από την καμαροσκέπαστη θύρα της Porta Maggiore σε μία εσωτερική στοά. Στη δεξιά πλευρά της στοάς, υπάρχει ένα μικρό άνοιγμα-δωμάτιο με περιφραγμένη την είσοδό του από την αρχαιολογική υπηρεσία. Τόσο η αρχική του χρήση, όσο και το πότε δημιουργήθηκε παραμένει άγνωστο. Εντούτοις, σηκώνοντας το βλέμμα ψηλά παρατηρεί κανείς την εντυπωσιακή θολωτή πέτρινη οροφή της Πύλης και τους ξύλινους δοκούς που υποβαστάζουν το εσωτερικό τμήμα της.
Ακολούθως, στα αριστερά της στοάς υπάρχει ένας διάδρομος σε σχήμα «Γ» που μας οδηγεί στην εσωτερική είσοδο-έξοδο της Πύλης. Διασχίζοντας τον πέτρινο διάδρομο (χαρακτηριστικό δείγμα της τεχνοτροπίας των καλντεριμιών του Κάστρου τα οποία σήμερα έχουν δυστυχώς ασφαλτοποιηθεί), παρατηρεί κανείς ότι ο θόλος διακόπτεται από έναν ακάλυπτο χώρο ακριβώς στη γωνία του σημείου «Γ». Ο ακάλυπτος αυτός πιθανότατα χρησίμευε ως δεύτερη γραμμή άμυνας σε περίπτωση που ο εχθρός κατάφερνε να κάμψει την άμυνα της Πύλης.
Στο τέλος της ευθείας του διαδρόμου συναντάμε την τρίτη καμαροσκέπαστη εσωτερική Πύλη (η δεύτερη εσωτερική καμαροσκέπαστη θύρα βρίσκεται στο σημείο που αρχίζει το ακάλυπτο μέρος του θόλου) που σε οδηγεί στα δεξιά της στη Σκοτεινή Φυλακή (διαβάστε σχετικό προηγούμενο άρθρο μας) και ακριβώς απέναντι στο πάλαι ποτέ διοικητικό κέντρο των Γενοβέζων, το γνωστό σήμερα Παλατάκι των Ιουστινιάνι. Στη συνέχεια, ο ακάλυπτος πλέον διάδρομος-δρομίσκος σε μεταφέρει στην κεντρική, τετράγωνη πλατεία του Κάστρου.
Επιπρόσθετα, η εσωτερική είσοδος της Porta Maggiore διακοσμούνταν με λάφυρα προερχόμενα από άλλα Κάστρα. Σε δύο τέτοιες περιπτώσεις, όπου οι Γενουάτες λεηλάτησαν το Κάστρο της Εγρίπου στη Χαλκίδα και το Κάστρο της Καρύστου στην Εύβοια, επιστρέφοντας πίσω έφεραν τα κλειδιά των δύο κάστρων, τα οποία και κρέμμασαν στο επάνω τείχος της εσωτερικής θύρας. Μάλιστα, τα κλειδιά της Χαλκίδας, όπως έμειναν γνωστά στην ιστορία, «στόλιζαν» την εσωτερική είσοδο για πολλά χρόνια.
Φυσικά, η μεγαλοπρέπεια της εσωτερικής εισόδου της Πύλης δεν σταματούσε σε επιγραφές και λάφυρα από κατακτημένες περιοχές. Αντίθετα, υπήρχαν μαρμάρινοι διάκοσμοι και περίτεχνα κοσμήματα, με το πιο σημαντικό από όλα αυτά την ανάγλυφη μαρμάρινη παράσταση που παρουσιάζει την είσοδο του Ιησού στα Ιεροσύλυμα (σήμερα στην Παναγιά στο Χαλκειός) στο άνω μέρος της εσωτερικής θύρας.
Ι. Porta Maggiore, η κεντρική Πύλη
Η Porta Maggiore βρίσκεται στο νότιο μέρος του Κάστρου της Χίου πάνω από την τάφρο και την υπεράσπιζε ο επιβλητικός Νότιος Προμαχώνας, ο οποίος βρίσκεται μέχρι και σήμερα στα δεξιά της προς το τελωνείο και το λιμάνι. Η έξοδος από τη θύρα αυτήν οδηγούσε στην άλλοτε πλατεία του Φόρου, τη σημερινή πλατεία Βουνακίου. Η είσοδος στην Πύλη γινόταν μέσω κινητής ξύλινης γέφυρας και ακολούθως πέτρινου τοξωτού γεφυριού το οποίο σώζεται και έχει αναδειχθεί πρόσφατα. Όσον αφορά την ξύλινη γέφυρα, μαρτυρία του περιηγητή Ad. Testevuide στα τέλη του 19ου αιώνα αναφέρει ότι η πανάρχαια κρεμαστή γέφυρα βρισκόταν ακόμη σε χρήση. Όπως όλες οι πύλες του Κάστρου, έτσι και η Porta Maggiore έκλεινε τις θύρες της στις δύο τα μεσάνυχτα και τις ξανά άνοιγε με την ανατολή του ήλιου. Αρμόδιος γι’ αυτό ήταν ο θυροφύλακας ο όποιος κρατούσε το ένα από τα δύο κλειδιά (το άλλο κλειδί το κρατούσε ο διοικητής του Κάστρου).
Στην ημικυκλική είσοδό της διατηρούνται παραμελημένα (αν και κατά τη δεκαετία του 90′ υπόκειντο σε περιοδική συντήρηση) τα ξύλινα θυρόφυλλα, επενδυμένα με σίδερο, τα οποία όμως είναι άγνωστο από πότε χρονολογούνται. Δυστυχώς, ακόμη και σε αυτά έγραψαν με μπογιά κάποιοι ανάγωγοι και απολίτιστοι.
Ο επισκέπτης λοιπόν, αφού περάσει το τοξωτό πέτρινο γεφύρι με την άλλοτε ξύλινη κρεμμαστή γέφυρα, εισέρχεται από την καμαροσκέπαστη θύρα της Porta Maggiore σε μία εσωτερική στοά. Στη δεξιά πλευρά της στοάς, υπάρχει ένα μικρό άνοιγμα-δωμάτιο με περιφραγμένη την είσοδό του από την αρχαιολογική υπηρεσία. Τόσο η αρχική του χρήση, όσο και το πότε δημιουργήθηκε παραμένει άγνωστο. Εντούτοις, σηκώνοντας το βλέμμα ψηλά παρατηρεί κανείς την εντυπωσιακή θολωτή πέτρινη οροφή της Πύλης και τους ξύλινους δοκούς που υποβαστάζουν το εσωτερικό τμήμα της.
Ακολούθως, στα αριστερά της στοάς υπάρχει ένας διάδρομος σε σχήμα «Γ» που μας οδηγεί στην εσωτερική είσοδο-έξοδο της Πύλης. Διασχίζοντας τον πέτρινο διάδρομο (χαρακτηριστικό δείγμα της τεχνοτροπίας των καλντεριμιών του Κάστρου τα οποία σήμερα έχουν δυστυχώς ασφαλτοποιηθεί), παρατηρεί κανείς ότι ο θόλος διακόπτεται από έναν ακάλυπτο χώρο ακριβώς στη γωνία του σημείου «Γ». Ο ακάλυπτος αυτός πιθανότατα χρησίμευε ως δεύτερη γραμμή άμυνας σε περίπτωση που ο εχθρός κατάφερνε να κάμψει την άμυνα της Πύλης.
Στο τέλος της ευθείας του διαδρόμου συναντάμε την τρίτη καμαροσκέπαστη εσωτερική Πύλη (η δεύτερη εσωτερική καμαροσκέπαστη θύρα βρίσκεται στο σημείο που αρχίζει το ακάλυπτο μέρος του θόλου) που σε οδηγεί στα δεξιά της στη Σκοτεινή Φυλακή (διαβάστε σχετικό προηγούμενο άρθρο μας) και ακριβώς απέναντι στο πάλαι ποτέ διοικητικό κέντρο των Γενοβέζων, το γνωστό σήμερα Παλατάκι των Ιουστινιάνι. Στη συνέχεια, ο ακάλυπτος πλέον διάδρομος-δρομίσκος σε μεταφέρει στην κεντρική, τετράγωνη πλατεία του Κάστρου.
Επιπρόσθετα, η εσωτερική είσοδος της Porta Maggiore διακοσμούνταν με λάφυρα προερχόμενα από άλλα Κάστρα. Σε δύο τέτοιες περιπτώσεις, όπου οι Γενουάτες λεηλάτησαν το Κάστρο της Εγρίπου στη Χαλκίδα και το Κάστρο της Καρύστου στην Εύβοια, επιστρέφοντας πίσω έφεραν τα κλειδιά των δύο κάστρων, τα οποία και κρέμμασαν στο επάνω τείχος της εσωτερικής θύρας. Μάλιστα, τα κλειδιά της Χαλκίδας, όπως έμειναν γνωστά στην ιστορία, «στόλιζαν» την εσωτερική είσοδο για πολλά χρόνια.
Φυσικά, η μεγαλοπρέπεια της εσωτερικής εισόδου της Πύλης δεν σταματούσε σε επιγραφές και λάφυρα από κατακτημένες περιοχές. Αντίθετα, υπήρχαν μαρμάρινοι διάκοσμοι και περίτεχνα κοσμήματα, με το πιο σημαντικό από όλα αυτά την ανάγλυφη μαρμάρινη παράσταση που παρουσιάζει την είσοδο του Ιησού στα Ιεροσύλυμα (σήμερα στην Παναγιά στο Χαλκειός) στο άνω μέρος της εσωτερικής θύρας.
ΙΙ. Δυτική Πύλη ή Επάνω Πορτέλο
Η είσοδος για το Κάστρο της Χίου περνούσε μέσα από τρεις πύλες, την κύρια πύλη Porta Maggiore, την Porta di Marina στην ανατολική πλευρά και την Επάνω Πορτέλλο στη δυτική πλευρά του Κάστρου. Τόσο η Porta Maggiore όσο και η Επάνω Πορτέλλο συνδέονταν με την απέναντι πλευρά μέσω πέτρινης γέφυρας με τόξα, όπου κοντά στην Πύλη υπήρχε κινητό σημείο που ανασηκωνόταν με τη δύση του ήλιου που σήμανε τη σφράγιση της Πύλης και του ιδίου του Κάστρου. ΗΕπάνω Πορτέλλο, όπως ακριβώς και η Porta Maggiore, πλαισιωνόταν στα δεξιά από μικρό προμαχώνα για την καλύτερη προστασία της σε περίπτωση εισβολής του εχθρού.
Περνώντας το κατώφλι της εξωτερικής εισόδου, υπήρχε διάδρομος στα δεξιά, παράλληλος με το τείχος όπου στη συνέχεια έστριβε αριστερά και έβγαζε στο εσωτερικό του Κάστρου στο σημείο ακριβώς όπου σήμερα υπάρχει το μεγάλο ρήγμα που χρησιμοποιήται σαν δρόμος και είσοδος στο Κάστρο. Επιπρόσθετα, η είσοδος της εξωτερικής πύλης έχει υποστεί πολλές επεμβάσεις και μάλιστα η μισή από αυτή φαίνεται να είχε σκεπαστεί με τοίχο, μάλλον μετά την Μικρασιατική Καταστροφή και τη χρήση του Κάστρου ως καταφύγιο των προσφύγων.
Τέλος, αν και σήμερα δε φαίνεται να υπάρχει κάποιο σημάδι της πέτρινης γέφυρας της πύλης, εντούτοις φωτογραφίες γύρω στο 1910 γνωστοποιούν την ύπαρξη της και ίσως να βρίσκεται και αυτή μπαζωμένη στην τάφρο, όπως άλλωστε και η γέφυρα στην κύρια πύλη. Εξάλλου, στο σημείο εκείνο η τάφρος είναι αρκετά περιψωμένη.
Η είσοδος για το Κάστρο της Χίου περνούσε μέσα από τρεις πύλες, την κύρια πύλη Porta Maggiore, την Porta di Marina στην ανατολική πλευρά και την Επάνω Πορτέλλο στη δυτική πλευρά του Κάστρου. Τόσο η Porta Maggiore όσο και η Επάνω Πορτέλλο συνδέονταν με την απέναντι πλευρά μέσω πέτρινης γέφυρας με τόξα, όπου κοντά στην Πύλη υπήρχε κινητό σημείο που ανασηκωνόταν με τη δύση του ήλιου που σήμανε τη σφράγιση της Πύλης και του ιδίου του Κάστρου. ΗΕπάνω Πορτέλλο, όπως ακριβώς και η Porta Maggiore, πλαισιωνόταν στα δεξιά από μικρό προμαχώνα για την καλύτερη προστασία της σε περίπτωση εισβολής του εχθρού.
Περνώντας το κατώφλι της εξωτερικής εισόδου, υπήρχε διάδρομος στα δεξιά, παράλληλος με το τείχος όπου στη συνέχεια έστριβε αριστερά και έβγαζε στο εσωτερικό του Κάστρου στο σημείο ακριβώς όπου σήμερα υπάρχει το μεγάλο ρήγμα που χρησιμοποιήται σαν δρόμος και είσοδος στο Κάστρο. Επιπρόσθετα, η είσοδος της εξωτερικής πύλης έχει υποστεί πολλές επεμβάσεις και μάλιστα η μισή από αυτή φαίνεται να είχε σκεπαστεί με τοίχο, μάλλον μετά την Μικρασιατική Καταστροφή και τη χρήση του Κάστρου ως καταφύγιο των προσφύγων.
Τέλος, αν και σήμερα δε φαίνεται να υπάρχει κάποιο σημάδι της πέτρινης γέφυρας της πύλης, εντούτοις φωτογραφίες γύρω στο 1910 γνωστοποιούν την ύπαρξη της και ίσως να βρίσκεται και αυτή μπαζωμένη στην τάφρο, όπως άλλωστε και η γέφυρα στην κύρια πύλη. Εξάλλου, στο σημείο εκείνο η τάφρος είναι αρκετά περιψωμένη.
ΙΙΙ. Porta di Marina / Θαλασσινή Πύλη
Η Porta di Marina ή Θαλασσινή Πύλη είναι η τρίτη πύλη του Κάστρου της Χίου. Η εξωτερική πλευρά της Πύλης οδηγούσε σε μια αποβάθρα της οποία η ανεφοδιαστική χρησιμότητα ήταν αμφίδρομη. Ενώ από τη μία πλευρά η αποβάθρα και η Πύλη εξυπηρετούσαν τις εκφορτώσεις των εμπορευμάτων που προορίζονταν για τον εφοδιασμό του Κάστρου, από την άλλη χρησίμευαν για τον ανεφοδιασμό των πλοίων με νερό, τρόφιμα και πυρομαχικά. Η Θαλασσινή Πύλη κατέληγε στο εσωτερικό του λιμανιού της Χίου, στην περιοχή πίσω από το Ναυτικό Σταθμό Χίου. Πιο συγκεκριμένα, μαρτυρίες φανερώνουν ότι η Πύλη βρισκόταν στην πίσω πλευρά του σημερινού Παλατάκι Ιουστινιάνι, όπου υπήρχε μια μικρή πλατεία, γνωστή ως Καγκελαρία ή Loggia. Η άλλη πλευρά της Πύλης φαίνεται να γειτνίαζε με τον ένα από τους δύο Πύργους του επιλιμένιου τείχους, απομεινάρια του οποίου αναφέρεται ότι σώζονται μέχρι και σήμερα. Μάλιστα, είναι γνωστό ότι με την ανακατασκευή του λιμανιού το 1895 μ.Χ, βρέθηκαν πάσσαλοι της αποβάθρας μπηγμένοι στον πυθμένα. Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς η Πύλη κτίστηκε. Κατά μία εκδοχή, η Πύλη σφραγίστηκε και καταργήθηκε μετά την επισκευή του γωνιακού Νότιου Προμαχώνα το 1694 μ.Χ από τους Ενετούς, ενώ άλλη εκδοχή θέλει να σφραγίστηκε από τους Οθωμανούς. Σίγουρα η Πύλη όμως κλείστηκε μετά το 1688 μ.Χ, διότι κατά το έτος αυτό υπάρχει σχετική γκραβούρα του Olfert Dapper που απεικονίζει την Πύλη σε λειτουργία. Το κλείσιμό της ίσως οφείλεται σε λόγους ασφαλείας, αλλά πιθανότερα στο ότι δεν ήταν πλέον χρήσιμη για το εμπόριο, μιας και ο εκτελωνισμός των προϊόντων μετακινήθηκε σύμφωνα με μαρτυρίες δυτικότερα από το σημείο της Πύλης.
Επειδή, όπως άλλωστε είναι φυσικό, το Κάστρο γνώρισε πολλές αλλαγές ανά τους αιώνες, ήταν άγνωστο αν η Πύλη σωζόταν και ποια ήταν ακριβώς η θέση της. Μία ευχάριστη έκπληξη μας περίμενε όμως όταν πριν ένα περίπου χρόνο η αναπαλαίωση ενός κτιρίου της Πλατείας Φρουρίου, στο οποίο προηγουμένως στεγαζόταν ο κτιστός φούρνος του Βακάλογλου, φανέρωσε την εσωτερική πλευρά της έως τότε χαμένης Θαλασσινής Πύλης.
Η Porta di Marina ή Θαλασσινή Πύλη είναι η τρίτη πύλη του Κάστρου της Χίου. Η εξωτερική πλευρά της Πύλης οδηγούσε σε μια αποβάθρα της οποία η ανεφοδιαστική χρησιμότητα ήταν αμφίδρομη. Ενώ από τη μία πλευρά η αποβάθρα και η Πύλη εξυπηρετούσαν τις εκφορτώσεις των εμπορευμάτων που προορίζονταν για τον εφοδιασμό του Κάστρου, από την άλλη χρησίμευαν για τον ανεφοδιασμό των πλοίων με νερό, τρόφιμα και πυρομαχικά. Η Θαλασσινή Πύλη κατέληγε στο εσωτερικό του λιμανιού της Χίου, στην περιοχή πίσω από το Ναυτικό Σταθμό Χίου. Πιο συγκεκριμένα, μαρτυρίες φανερώνουν ότι η Πύλη βρισκόταν στην πίσω πλευρά του σημερινού Παλατάκι Ιουστινιάνι, όπου υπήρχε μια μικρή πλατεία, γνωστή ως Καγκελαρία ή Loggia. Η άλλη πλευρά της Πύλης φαίνεται να γειτνίαζε με τον ένα από τους δύο Πύργους του επιλιμένιου τείχους, απομεινάρια του οποίου αναφέρεται ότι σώζονται μέχρι και σήμερα. Μάλιστα, είναι γνωστό ότι με την ανακατασκευή του λιμανιού το 1895 μ.Χ, βρέθηκαν πάσσαλοι της αποβάθρας μπηγμένοι στον πυθμένα. Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς η Πύλη κτίστηκε. Κατά μία εκδοχή, η Πύλη σφραγίστηκε και καταργήθηκε μετά την επισκευή του γωνιακού Νότιου Προμαχώνα το 1694 μ.Χ από τους Ενετούς, ενώ άλλη εκδοχή θέλει να σφραγίστηκε από τους Οθωμανούς. Σίγουρα η Πύλη όμως κλείστηκε μετά το 1688 μ.Χ, διότι κατά το έτος αυτό υπάρχει σχετική γκραβούρα του Olfert Dapper που απεικονίζει την Πύλη σε λειτουργία. Το κλείσιμό της ίσως οφείλεται σε λόγους ασφαλείας, αλλά πιθανότερα στο ότι δεν ήταν πλέον χρήσιμη για το εμπόριο, μιας και ο εκτελωνισμός των προϊόντων μετακινήθηκε σύμφωνα με μαρτυρίες δυτικότερα από το σημείο της Πύλης.
Επειδή, όπως άλλωστε είναι φυσικό, το Κάστρο γνώρισε πολλές αλλαγές ανά τους αιώνες, ήταν άγνωστο αν η Πύλη σωζόταν και ποια ήταν ακριβώς η θέση της. Μία ευχάριστη έκπληξη μας περίμενε όμως όταν πριν ένα περίπου χρόνο η αναπαλαίωση ενός κτιρίου της Πλατείας Φρουρίου, στο οποίο προηγουμένως στεγαζόταν ο κτιστός φούρνος του Βακάλογλου, φανέρωσε την εσωτερική πλευρά της έως τότε χαμένης Θαλασσινής Πύλης.
Πηγές
http://odysseus.culture.gr/h/3/gh3530.jsp?obj_id=15903
http://www.chioscastle.gr/?cat=8
http://kastrochiou.blogspot.com/2010/04/blog-post_2267.html
http://www.politischios.gr/koinonia/i-sfragismeni-pyli-toy-kastroy-tis-hioy-i-porta-di-marina
http://odysseus.culture.gr/h/3/gh3530.jsp?obj_id=15903
http://www.chioscastle.gr/?cat=8
http://kastrochiou.blogspot.com/2010/04/blog-post_2267.html
http://www.politischios.gr/koinonia/i-sfragismeni-pyli-toy-kastroy-tis-hioy-i-porta-di-marina